Hệ thống thay thế

Có anh lính đi xa, nhân có bạn ghé thăm nên nhờ bạn đem về cho vợ ở nhà một trăm quan tiền và một bức thư.
- Giữa đường anh bạn tò mò giở thư ra xem không thấy biên số tiền gởi bao nhiêu cả chỉ thấy vẽ bốn con chó và một cái bình bát quái nên nảy ra ý ăn bớt. Về đến nơi anh chỉ giao cho vợ bạn bức thư và bốn chục quan thôi.
- Người vợ xem bức thư biết thiếu tiền, lên quan nhờ phân xử.
- Quan hỏi :
Chồng cô gởi người ta bốn mươi quan tiền, người ta mang về tận tay cho còn kiện nỗi gì ?
- Người vợ đáp :
Bẩm quan lớn, anh ta ăn bớt tiền ạ ! chồng con gởi cho con những 100 quan kia ạ.
- Sao cô biết ?
- Bẩm quan lớn, thư chồng con rành rành ra đấy. Xin quan xem thư sẽ rõ.
- Quan giở bức thư quái gở ra xem, không hiểu gì cả bèn hỏi : Thế là thế nào ? bức thư không có chữ nghĩa gì cả, sao mày biết chồng mày gởi một trăm quan ?
- Bẩm quan lớn, chồng con ghi rõ ra đấy. Bốn con chó là tứ cẩu, cẩu là cửu, tứ cửu là tam thập lục là ba mươi sáu. Bát quái có tám cạnh, bát bát vị chi thập lục tứ là sáu mươi tư, sáu mươi tư với ba mươi sáu chả là một trăm quan đó sao ?
- Quan cho là phải, bắt anh kia phải trả đủ số tiền.

( truyện cười dân gian Việt Nam – NXB văn học – 1985 )

Anh chồng trong câu truyện trên đây đã viết mật thư theo dạng hệthống thay thế. Các hình vẽ thay thế cho các con số. Hai vợ chồng đã đồng ý trước với nhau về cách tính toán ra số tiền gởi về mà người ngoài cuộc không thể đoán được. Trong trường hợp này, hai món tiền cộng lại ra tổng số tiền gởi về. Mỗi món tiền được diễn tả bằng một hình vẽ ngầm chứa một con toán nhân trong đó số bị nhân là tên gọi rõ rệt của hình vẽ ( tứ cẩu = 4, bát quái = 8 ) và số nhân là con số suy ra từ hình vẽ ấy ( cẩu = cửu = 9, bát quái = 8 cạnh )

Được biết, mật mã thay thế được sử dụng từ thời hoàng đế La Mã JULIUS CEASAR ( khoảng năm 50 trước Công nguyên ). Đến nay còn lưu lại mật mã Ceasar, với A của bản tin được thay thế bằng D. Hoàng đế AUGUSTUS cũng sử dụng mật mã thay thế, trong đó mỗi mẫu tự được thay thế bằng mẫu tự kế tiếp – Z ở cuối cùng được thay thế bằng AA.

Theo thời gian, mật mã thay thế được phát triển đến mức cực kỳ phức tạp. Chỉ cần nghiên cứu một số dạng đơn giản nhất cũng đủ thấy rằng những người tổ chức các buổi trại sinh hoạt có thể khai thác nguyên tắc thay thế để tạo ra vô số mật thư.

Ngoài ra do mật mã thay thế không làm xáo trộn trật tự các mẫu tự hoặc các tiếng nên một số mật thư có thể được truyền đi không những bằng giấy bút mà còn bằng âm thanh ( còi, trống ), ánh sáng ( đèn pin, đuốc ) hoặc hình ảnh ( khói, semaphore ). Những phương tiện này tạo cho trò chơi mật thư thêm những nét sinh động, vui tươi.